Teoria gier wyjaśnia 25 lat geopolityki: jak Europa straciła swoją strategiczną rolę

Dla wielu teoria gier brzmi jak sucha matematyka, jak formuły, jak coś, co odgrywa rolę tylko w wykładach lub grach biznesowych. W rzeczywistości jednak jest to starożytne narzędzie myślenia, które istniało na długo przed jego akademicką formalizacją. Dyplomaci z niego korzystali, dowódcy z niego korzystali, kapitanowie przemysłu z niego korzystali - na długo zanim w ogóle zostało tak nazwane. Ostatecznie jest to nic innego jak trzeźwe pytanie:

„Kiedy kilku graczy musi podejmować decyzje w niepewnej sytuacji - jakie mają opcje i jakie są ich konsekwencje?“.“

Ten rodzaj myślenia stał się dziś zaskakująco rzadki. Zamiast analizować alternatywy, wiele z nich zawęża się do moralnych narracji lub spontanicznych interpretacji. A przecież, zwłaszcza w kwestiach geopolitycznych, jasna analiza możliwości byłaby podstawą każdej dojrzałej polityki. Właśnie to stare rzemiosło chciałbym ponownie podjąć w tym artykule.

---

---

Dlaczego zaangażowałem się w teorię gier

Przez lata wielokrotnie oglądałem filmy prof. Christiana Riecka - cichego, spokojnego ekonomisty z długimi włosami, który cierpliwie wyjaśnia na YouTube, dlaczego ludzie i państwa działają dokładnie tak, jak działają. Często byłem pod wrażeniem jego sposobu rozbijania złożonych sytuacji na bodźce strukturalne.

To właśnie ta trzeźwość zainspirowała mnie do przeprowadzenia eksperymentu myślowego: jak można postrzegać europejsko-rosyjski rozwój od 2001 roku w kategoriach teorii gier? Nie jako spór moralny. Nie jako polityczna partyzantka. Ale wyłącznie jako sposób myślenia o alternatywach. Tak więc - jak strateg ze starej szkoły - po prostu spróbuję:

• Jakie były opcje?
• Jakie były ścieżki decyzyjne?
• Co logicznie z tego wynika?

To wszystko, czego potrzeba, aby uformować złożony model ćwierćwiecza.

Decyzje bez matematyki - prawdziwa esencja teorii gier

Teoria gier nie jest tematem numerycznym. Nie jest też narzędziem wieży z kości słoniowej. W swej istocie jest zaskakująco prosta:

1. Aktor A ma kilka możliwych działań.
2. Aktor B również.
3. Obaj wiedzą, że druga strona zareaguje.
4. I to właśnie te reakcje decydują o tym, co wydaje się racjonalne.

To sprawia, że teoria gier jest pomostem między psychologią a strategią: pomaga zrozumieć, dlaczego ludzie i państwa mogą wchodzić w konflikt, nawet jeśli nikt tak naprawdę nie chce konfliktu. Często wystarczy nieporozumienie, zły sygnał, krok za wcześnie lub za późno.

To właśnie sprawia, że teoria gier jest tak cenna: nie dzieli głównych wydarzeń na dobre i złe, ale na bodźce, oczekiwania i wzorce reakcji.

Dylemat więźnia - podstawowy model każdej relacji międzynarodowej

Najbardziej znanym modelem jest dylemat więźnia. Pokazuje on, że dwóch graczy często przegrywa, gdy nie ufają sobie nawzajem - nawet jeśli obaj mogliby wygrać, gdyby współpracowali. Dylemat ten jest tak trafny, ponieważ zawiera trzy podstawowe spostrzeżenia:

• Współpraca byłaby obiektywnie lepsza.
• Nieufność sprawia, że oboje instynktownie przechodzą w tryb obronny.
• Ten defensywny tryb prowadzi do gorszego ogólnego rozwiązania.

Widać go wszędzie: w wojnach ekonomicznych, w dyplomacji, w cyklach zbrojeń wojskowych, a nawet w codziennych konfliktach między grupami. Model ten stał się klasykiem, ponieważ tak precyzyjnie przedstawia podstawową dynamikę ludzkiego zachowania. W szczególności polityka międzynarodowa jest ciągłym dylematem więźnia:

Każda ze stron uważa, że działa defensywnie. Ale to właśnie to defensywne zachowanie działa jak atak na drugą stronę. Powoduje to konflikty, które nie rodzą się z agresji, ale ze strukturalnej nieufności. Jest to jedna z najważniejszych idei całego tego artykułu - i podstawa późniejszej analizy.

Dlaczego teoria gier jest idealna do spojrzenia wstecz na 25 lat historii europejsko-rosyjskiej?

Jeśli spojrzeć na relacje między Europą a Rosją od 2001 roku, widać zadziwiająco jasną pozycję wyjściową: wyciągniętą rękę, możliwości gospodarcze, strategiczne zbliżenie - a jednocześnie historyczne obawy, stare linie nieufności i obozy polityczne, z których niektóre miały zupełnie inne odczytywanie rzeczywistości. Teoria gier jest stworzona właśnie do takich sytuacji. Pozwala na obiektywną analizę dwóch alternatywnych ścieżek:

• Ścieżka AWspółpraca
• Ścieżka BNieufność

A następnie trzeźwo obliczyć konsekwencje - nie liczbami, ale konsekwencjami.

• Co wynika z Współpraca?
• Co wynika z Nieufność?

I które decyzje z początku XXI wieku wzmocniły którą ścieżkę? Dokładnie to staram się zrobić w dalszej części artykułu: Nie rozwijam historii moralnie, ale strategicznie. Wracam do warunków, jakie panowały w tamtych czasach, umieszczam alternatywy obok siebie i pozwalam logice mówić za siebie - bez gorąca, które towarzyszy dzisiejszemu tematowi.

Sytuacja wyjściowa w 2001 r.: Kluczowy ośrodek europejski

Jeśli spojrzeć na rok 2001 z dzisiejszej perspektywy, można wyczuć coś, co łatwo przeoczyć: Był to historycznie niezwykły moment otwartości. Związek Radziecki nie istniał już od dekady. Rosja reorganizowała się. Europa była stabilna gospodarczo, politycznie pewna siebie i znajdowała się w fazie względnej harmonii. Takie okna czasem się pojawiają - i często znikają szybciej, niż zdajemy sobie z tego sprawę.

Rok 2001 był właśnie takim oknem. Był to rok, w którym główne strategie nie zostały jeszcze sfinalizowane i w którym inna Europa byłaby faktycznie możliwa. W tym czasie miało miejsce symboliczne wydarzenie, które do dziś można uznać za niezrealizowaną szansę.

Przemówienie Putina w Bundestagu: wyciągnięta ręka

We wrześniu 2001 roku Władimir Putin przemawiał w niemieckim Bundestagu - przemówienie, które dziś wydaje się niemal surrealistyczne. Nie było wrogie, nie groziło, nie wyznaczało granic. To była oferta. Oferta współpracy, zarówno gospodarczej, jak i w zakresie polityki bezpieczeństwa.

Przemówienie prezydenta Władimira Putina z 25 września 2001 roku przed Niemiecki Bundestag

Mówił o wspólnym bezpieczeństwie, wspólnej stabilności, wspólnych interesach. A Europa - zwłaszcza Niemcy - stała wówczas przed strategicznym wyborem:

• Czy chcieli Rosji jako partnera?
• A może chcieli Rosję jako potencjalne ryzyko?

Obie decyzje były wówczas możliwe. Nic nie było ustalone. Dziś trudno przecenić, jak szeroko otwarte było to okno współpracy. Nie jest to romantyczna retrospekcja, ale trzeźwe odniesienie do ówczesnej rzeczywistości geopolitycznej: Rosja chciała dołączyć do Europy. A Europa mogła zaakceptować to połączenie.

Nastroje polityczne w Europie - otwarte, ale ostrożne

W 2001 r. Europa znajdowała się w fazie pewności siebie. UE rozszerzała się, gospodarka kwitła, globalizacja była nadal postrzegana jako obietnica, a nie zagrożenie. Pomimo tej pozytywnej, dynamicznej sytuacji, istniało jednak pewne wahanie:

• stara mentalność Wschód-Zachód
• historyczne traumy
• Nieufność polityczna w niektórych stolicach
• nadchodzące rozszerzenie NATO na wschód

W tym obszarze napięcia istniały jednocześnie dwie interpretacje: jedna, która postrzegała Rosję jako przyszłego partnera i druga, która klasyfikowała Rosję jako ukryte zagrożenie. To właśnie tutaj wkracza teoria gier:

Jeśli możliwych jest kilka interpretacji, wybór interpretacji determinuje późniejszą rzeczywistość.

Potęga przestrzeni informacyjnej - cichy przewrót

Warto zauważyć, że właśnie w tym czasie rozpoczęła się subtelna zmiana w konsumpcji wiadomości na Zachodzie. Coraz więcej osób czuło, że obraz medialny w coraz większym stopniu charakteryzuje się kryzysami, ciągłymi ostrzeżeniami i nieustannym alarmem. Ja osobiście również przestałem regularnie oglądać wiadomości około 2001 roku. Nie z powodu politycznego protestu, ale po prostu z wewnętrznego poczucia wyczerpania w obliczu tej ciągłej kryzysowej atmosfery. Był to czas, w którym wiele osób instynktownie odczuwało potrzebę zatrzymania się:

„W jakiś sposób ten świat informacji staje się coraz bardziej niespokojny - a jednocześnie coraz bardziej jednolity“.“

Der Gedanke ist hier nur ein Streiflicht, aber er verweist bereits auf ein größeres Thema, das ich in einem eigenen Artikel ausführlicher behandle: Wie Daueralarmierung den Blick auf Alternativen verengt und langfristig das politische Denken deformiert. Für 2001 bedeutet das:

Przestrzeń informacyjna również była czynnikiem. Nie najważniejszym, ale tłem atmosferycznym, które zawęziło zakres myślenia. Tam, gdzie media koncentrują się głównie na ryzyku, współpraca łatwo wydaje się naiwna. A nieufność wydaje się ostrożna i rozsądna.

---

Aktualne badanie dotyczące zaufania do polityki

---

Europa stoi przed decyzją: współpraca czy nieufność

Z perspektywy teorii gier, w 2001 r. Europa znajdowała się w klasycznej „pozycji węzłowej“ drzewa strategicznego. Dwie gałęzie były otwarte:

1. Ścieżka A: Współpraca
   - Rosja jako partner energetyczny
   - Wspólna przestrzeń gospodarcza
   - wspólna polityka bezpieczeństwa
   - Relaks i budowanie pewności siebie
2. Ścieżka B: Nieufność
   - dystans geopolityczny
   - Rozszerzenie NATO jako sygnał ostrożności
   - Niepewność strukturalna
   - Potencjalne linie eskalacji

Obie decyzje można było wówczas racjonalnie uzasadnić. Doprowadziły one jednak do zupełnie innych przyszłości. Teoria gier zmusza nas do uświadomienia sobie niewygodnej rzeczy: to nie „intencja“ determinuje bieg historii, ale wybór ścieżki.

• Entscheidet man sich für Kooperation, entstehen Kooperationsspiralen.
• Entscheidet man sich für Misstrauen, entstehen Misstrauensspiralen.

W 2001 roku wysłano pierwsze małe sygnały, które później stały się dominującymi wzorcami.

Dlaczego ten rok jest właściwym punktem wyjścia dla naszej analizy?

2001 to idealny punkt startowy, ponieważ warunki były wyjątkowo czyste:

• Rosja była stabilna, ale otwarta na integrację.
• Europa była silna gospodarczo i suwerenna politycznie.
• Symbioza polityki energetycznej była oczywista.
• Sytuacja w zakresie bezpieczeństwa była spokojniejsza niż kiedykolwiek wcześniej.

Innymi słowy, początkowa sytuacja była idealna do współpracy - ale na tyle otwarta, że możliwa była również nieufność. W teorii gier takie momenty nazywane są „bardzo wrażliwymi punktami ścieżki“: małe decyzje powodują duże późniejsze różnice. I właśnie dlatego w następnym rozdziale przyjrzymy się dwóm możliwym do rozstrzygnięcia ścieżkom:

• ścieżka współpracy, która nigdy nie została podjęta,
• i podejrzana ścieżka, która stała się rzeczywistością.

Drzewo decyzyjne A: Co oznaczałaby współpraca

Pracując z teorią gier, zawsze zaczynasz od rozważenia alternatyw jako pełnoprawnych ścieżek decyzyjnych - nie jako myślenia życzeniowego, ale jako uzasadnionych możliwości w ramach tego samego stanu początkowego.

Pomysł, że Europa i Rosja weszły na stabilną ścieżkę współpracy w 2001 roku, nie jest romantyczną fantazją, ale jedną z realistycznych opcji, które były wówczas poważnie dyskutowane. Wielu strategów, ekonomistów i dyplomatów postrzegało bliskie partnerstwo jako racjonalne uzupełnienie dwóch uzupełniających się obszarów: europejskiego przemysłu i rosyjskich zasobów.

Co z tego wynika? Nie fantazja, ale trzeźwa logika. Dlatego opisuję tę ścieżkę tak, jak przeanalizowałby ją strateg: jako łańcuch konsekwencji, który wynika ze znanych przyczyn.

Energia jako podstawa wspólnego obszaru dobrobytu

Na ścieżce współpracy Nord Stream 1 i 2 nie stałyby się politycznymi liniami podziału, ale raczej infrastrukturalnymi filarami partnerstwa energetycznego, które trwałoby przez dziesięciolecia. Europa zyskałaby w ten sposób:

• stabilne, przewidywalne ceny energii,
• niezawodną długoterminową podstawę dla branży,
• oraz geopolityczną przewagę wynikającą z niezależności od globalnych rynków spot.

Energia nigdy nie jest tylko surowcem. Energia nadaje tempo cyklom przemysłowym. Gdyby Europa wybrała tę drogę, następne 20 lat byłoby znacznie spokojniejsze pod względem gospodarczym. Tradycyjny przemysł europejski utrzymałby swoje tempo.

Przy niskich, przewidywalnych cenach energii energochłonne gałęzie przemysłu - chemiczny, stalowy, maszynowy, aluminiowy, szklany, ceramiczny - pozostałyby w Europie. Nie przeniosłyby się do USA czy Azji pod presją kosztów. Rezultatem byłaby stabilność, której dziś bardzo brakuje europejskim ekonomistom: ciągłość tworzenia wartości przemysłowej.

Europa jako gospodarcza przeciwwaga dla USA i Chin

W tym scenariuszu Europa nie byłaby automatycznie częścią strategii USA, ale przyjęłaby niezależną rolę: jako biegun gospodarczy między USA a Chinami, wspierany przez ścisłą współpracę z Rosją.

• Europa nadal korzystałaby z amerykańskiej technologii,
• Jednocześnie wykorzystywana jest tania energia z Rosji,
• i swobodniej poruszać się w globalnej konkurencji.

Ten strategiczny trójkąt dałby Europie solidność, która jest dziś prawie niewyobrażalna.

Geopolityczna autonomia dzięki sile gospodarczej

Siła gospodarcza generuje swobodę działania w polityce zagranicznej. Europa, która nie znajduje się pod stałą presją energetyczną i produkcyjną, musi podejmować decyzje nie ze strachu, ale z pozycji suwerenności.

Współpraca z Rosją nie oznaczałaby zatem uzależnienia się od Rosji - wręcz przeciwnie, oznaczałaby pozostanie wystarczająco silnym gospodarczo, aby zapobiec powstaniu zależności.

Ukraina jako neutralne państwo buforowe

W ramach współpracy między Europą a Rosją Ukraina najprawdopodobniej pozostałaby na neutralnym kursie - podobnie jak Finlandia podczas zimnej wojny:

• brak członkostwa w NATO,
• brak rosyjskiej polityki wpływów za pomocą środków militarnych,
• stabilne stosunki gospodarcze zarówno z Zachodem, jak i Wschodem.

W teorii gier neutralność jest często najbardziej stabilną formą istnienia państwa między dwoma blokami władzy.

Brak spirali eskalacji

Bez konfrontacji w tle ani Rosja nie widziałaby zagrożenia dla bezpieczeństwa, ani Zachód nie postrzegałby Ukrainy jako geopolitycznego „państwa frontowego“, a ponadto potencjał konfliktu pozostałby strukturalnie niewielki.

Bez wojny, bez sankcji, bez wstrząsów: Europa w ciągłości.

Najważniejszy punkt: ścieżka eskalacji w ogóle by nie powstała. W przypadku stabilnej ścieżki współpracy wojnie nie trzeba byłoby „zapobiegać“ - po prostu nie powstałaby ona w sposób racjonalny, ponieważ struktury motywacyjne do eskalacji byłyby nieobecne.

Tak właśnie wygląda myślenie oparte na teorii gier: To nie moralność zapobiega konfliktom, ale właściwa motywacja.

Konsekwencje dla Europy

Gdyby nie wojna i sankcje, ostatnie lata w Europie charakteryzowałyby się spokojem:

• brak eksplozji cen energii,
• brak dezindustrializacji,
• Brak wymuszonych zmian strukturalnych,
• mniejszy odpływ bogactwa do innych regionów świata,
• mniej uzbrojenia wojskowego,
• Brak fali długu publicznego.

Od razu widać, jak silnie jedna strategiczna ścieżka wpływa na rzeczywistość gospodarczą i polityczną całego kontynentu.

Czynnik ludzki

W tym alternatywnym scenariuszu Europa miałaby dziś:

• nie ma setek tysięcy ofiar wojny na swoich granicach,
• brak masowego napływu uchodźców,
• Żadnych rozbitych rodzin na linii frontu.

Nie są to osądy, ale logiczne konsekwencje ścieżki eskalacji, która nie zostałaby podjęta w scenariuszu współpracy.

Europa w 2025 r. na ścieżce współpracy

W 2025 r. Europa byłaby spójnym gospodarczo kontynentem, który mógłby zachować swój przemysłowy rdzeń i utrzymać stabilne systemy zabezpieczenia społecznego. Krajobraz polityczny byłby mniej spolaryzowany, a nastroje społeczne mniej napięte.

Krótko mówiąc, byłaby to Europa, która pozostała wierna samej sobie.

Mając za sobą bazę energetyczną i przemysłową, Europa mogłaby swobodnie planować najważniejsze przyszłe kwestie - cyfryzację, edukację, infrastrukturę, badania - bez kryzysowej straży pożarnej. Jest to być może najważniejszy punkt całego tego rozdziału:

Współpraca tworzy strategiczny spokój. A strategiczny spokój jest najcenniejszym zasobem kontynentu, który rozwija się dzięki stabilności przemysłowej.

Dlaczego ten scenariusz nie jest wyidealizowany - ale logiczny

Łatwo jest błędnie zrozumieć ten rozdział jako nostalgiczną retrospekcję. W rzeczywistości jest wręcz przeciwnie: to czysta logika. Jeśli wybrałeś ścieżkę współpracy w 2001 roku, wynika z tego:

• stabilne ceny,
• stabilne struktury,
• stabilna polityka,
• stabilne społeczeństwa.

To nie jest myślenie życzeniowe, ale dokładnie to, czego uczy teoria gier:

• Współpraca sama się nagradza.
• Nieufność karze się sama.

Niniejszy rozdział nie pokazuje zatem, co byłoby „ładniejsze“, ale co byłoby realistycznie możliwe na tej samej podstawie decyzyjnej. Innym przykładem podobnej dynamiki jest konflikt między Chinami, Tajwanem i USA, który prof. dr Rieck pokazuje w poniższym filmie z perspektywy teorii gier:

Na drodze do wojny? Strategie konfliktu tajwańskiego | Prof. dr Christian Rieck

Drzewo decyzyjne B: Prawdziwa ścieżka nieufności

Rzeczywisty przebieg wydarzeń od 2001 roku nie charakteryzował się agresywnymi ambicjami czy celowym dążeniem do eskalacji, ale czymś znacznie mniej spektakularnym: instytucjonalną ostrożnością. Wielu decydentów politycznych w Europie i USA interpretowało Rosję pod koniec lat 90. nie jako wiarygodnego partnera, ale jako potencjalne źródło niepewności.

Ta postawa nie była wołaniem o konfrontację, ale raczej cichym, niezdecydowanym „Nie wiemy dokładnie, dokąd to zmierza“.“
Z perspektywy teorii gier jest to klasyczny początek spirali nieufności:

Pierwszy krok nie jest agresywny - jest defensywny. I w tym tkwi problem.

Rozszerzenia NATO na wschód: Różne odczyty tego samego sygnału

Z perspektywy Zachodu: stabilizacja i gwarancja bezpieczeństwa

Dla wielu państw europejskich rozszerzenie NATO na wschód wydawało się logicznym krokiem: zabezpieczało młode demokracje. Miało uspokoić historyczne linie konfliktów. Było też postrzegane wyłącznie jako środek obronny. Zachód odczytywał rozszerzenie jako obietnicę bezpieczeństwa, a nie jako zagrożenie.

Z rosyjskiej perspektywy: zawężająca się przestrzeń

Z drugiej strony, Rosja odczytała dokładnie to samo wydarzenie inaczej - schemat, który jest częścią codziennego życia w teorii gier. Podczas gdy Zachód mówił o stabilizacji, Rosja widziała:

• utrata strategicznych stref buforowych,
• przesunięcie infrastruktury wojskowej w kierunku własnych granic,
• i osłabienie własnej polityki bezpieczeństwa.

Oba były racjonalne - ale nie kompatybilne. Dokładnie w tym miejscu zaczyna się dylemat bezpieczeństwa.

Lata 2004-2014: rosnące napięcia i nasilająca się nieufność

W tych latach pojawiły się pierwsze otwarte pęknięcia:

• pomarańczowej rewolucji w Ukrainie,
• Wzajemne oskarżenia o zależności energetyczne,
• polaryzacja polityczna w krajach Europy Wschodniej,
• rosnącej obecności USA w regionie.

Wydarzenia te często nie były złośliwe, ale podsycały interpretacje. Każda ze stron w coraz większym stopniu interpretowała działania drugiej strony jako strategiczne komunikaty - już nie jako wewnętrzne wydarzenia.

Krym 2014: punkt zwrotny

Konflikt o Krym nie był początkiem napięć, ale pierwszym wyraźnym symptomem już rosnącej nieufności.
Europa zareagowała sankcjami, a Rosja defensywną polityką bezpieczeństwa. Spirala współpracy, która byłaby możliwa w 2001 roku, została ostatecznie zastąpiona spiralą nieufności.

Po 2014 roku: samonapędzająca się spirala

Sankcje są klasycznym instrumentem w stosunkach międzynarodowych. Jednak z punktu widzenia teorii gier są one obosieczne: mają na celu osłabienie przeciwnika, ale jednocześnie wzmacniają jego nieufność. Lata po 2014 r. charakteryzowały się:

• rosnąca rozbieżność gospodarcza,
• Polityczne oddzielenie Rosji od Europy,
• strategicznego zbliżenia między Rosją a Chinami,
• i utrata dawniej wspólnych linii ekonomicznych.

W ten sposób Europa straciła dźwignie, które umożliwiłyby współpracę w przyszłości.

Militaryzacja języka i symboliki

Jednocześnie po obu stronach narastała retoryka militarna. Niekoniecznie celowo, ale w wyniku strukturalnej nieufności.

Gdy tylko jedna strona broni się defensywnie, druga interpretuje to jako przygotowanie do ataku - klasyczny schemat.

Eskalacja od 2022 r.: moment, w którym nieufność nabrała tempa

Inwazja Rosji na Ukrainę w 2022 roku nie była odosobnionym wydarzeniem, ale punktem końcowym długiego, katastrofalnego rozwoju strukturalnego. To nie jest uzasadnienie - to obserwacja teoretyczna:

Konflikty często powstają, gdy nikt do nich nie dąży. Są one logiczną konsekwencją niekontrolowanej eskalacji.

Odpowiedź Zachodu: sankcje, broń, izolacja

Europa i USA zareagowały tym samym:

• masowe sankcje gospodarcze,
• Dostawy broni,
• polityczne oddzielenie,
• odwrót dyplomatyczny.

To sprawiło, że ścieżka nieufności stała się nieodwracalna.

Konsekwencje dla Europy: energia, przemysł, zakłócenia strukturalne

Kiedy rosyjskie dostawy energii zostały odcięte, Europa straciła fundament, który podtrzymywał jej siłę przemysłową przez dziesięciolecia.
Konsekwencje były nieuniknione:

• gwałtownie rosnące ceny energii,
• Presja na energochłonne gałęzie przemysłu,
• Przeniesienie produkcji do krajów o niższych kosztach,
• przyspieszona dezindustrializacja w poszczególnych sektorach.

Nie w wyniku błędnej decyzji politycznej - ale jako systemowa konsekwencja ścieżki nieufności, której teraz nie da się przeoczyć.

Utrata dobrobytu jako efekt strukturalny

Od tego czasu Europa znajduje się pod ciągłą presją, by się dostosować:

• malejąca konkurencyjność,
• rosnący dług publiczny,
• niska aktywność inwestycyjna w sektorze produkcyjnym,
• Migracja firm.

Efekty te nie są krótkoterminowymi skokami - są to długoterminowe wyniki utraconej ścieżki współpracy.

Konsekwencje społeczne: Polaryzacja i permanentne kryzysy

Nieufność ma wpływ nie tylko na arenie międzynarodowej, ale także wkracza do wewnątrz. Europa doświadcza tego od lat:

• wzrost polaryzacji społecznej,
• fragmentacja polityczna,
• ogólne zmęczenie w obliczu ciągłych kryzysów,
• przegrzanie mediów, które nieustannie produkują nowe alarmujące tematy.

Utrata drogi spółdzielczej oznacza zatem również utratę spokoju politycznego i społecznego.

Teoretyczny rdzeń gry: Dlaczego ta ścieżka stała się tak stabilna?

Prawdziwa ścieżka została obrana nie dlatego, że była „najlepsza“, ale dlatego, że stała się samowystarczalną strukturą po pierwszych podejrzanych sygnałach. W teorii gier nazywa się to blokadą poprzez stabilizację oczekiwań:

Sobald beide Seiten das Verhalten der anderen Seite als dauerhaft misstrauisch einstufen, verändert sich die gesamte Logik der Handlungen. Kooperation wird riskant, Misstrauen wird rational. Und genau dieser Mechanismus hat die europäisch-russische Beziehung über zwei Jahrzehnte geprägt.

Porównanie obu drzew decyzyjnych

Istota teorii gier: Jak brak zaufania niszczy systemy

Nieufność nie jest uczuciem - jest zasadą strukturalną. W języku potocznym nieufność wydaje się być zjawiskiem emocjonalnym. Jednak w teorii gier nieufność jest racjonalnym stanem, który pojawia się, gdy dwóch graczy nie może już ufać, że współpraca zostanie odwzajemniona. Nie jest to kwestia moralności, ale kwestia oczekiwań. Dynamika jest prosta i jednocześnie niszczycielska:

• Ci, którzy oczekują zaufania, działają wspólnie.
• Ci, którzy spodziewają się braku zaufania, działają defensywnie.
• Ci, którzy zachowują się defensywnie, są również postrzegani jako podejrzani przez swoich odpowiedników.

Tworzy to cykl, który sam się napędza. Nie dlatego, że jedna ze stron działa „niewłaściwie“, ale dlatego, że struktura zmusza zaangażowane osoby do podejmowania właśnie takich kroków.

Dylemat bezpieczeństwa: kiedy obrona wygląda jak atak

Najbardziej znanym modelem wyjaśniającym tę dynamikę jest dylemat bezpieczeństwa. Opisuje on, w jaki sposób państwa, które w rzeczywistości chcą tylko chronić siebie, nieuchronnie popadają w postrzeganie zagrożenia. Logika jest otrzeźwiająca:

• Państwo wzmacnia swoją obronę.
• Sąsiad interpretuje to jako możliwy sygnał ataku.
• Uzbraja się również - nie po to, by grozić, ale by uniknąć zagrożenia.
• Ta reakcja z kolei wydaje się być dla pierwszego państwa potwierdzeniem jego własnej nieufności.

So entstehen Konflikte fast automatisch – nicht durch Aggression, sondern durch wechselseitige Fehlinterpretation defensiver Maßnahmen. Genau diese Dynamik hat die russisch-europäische Beziehung nach 2001 geprägt. Kooperation wäre möglich gewesen, doch die ersten kleinen Zeichen der Vorsicht setzten eine Struktur in Gang, die später kaum noch korrigierbar war.

Spirale nieufności: Dlaczego są silniejsze niż spirale współpracy?

Współpraca jest delikatna. Wymaga:

• stabilne warunki ramowe,
• planowanie długoterminowe,
• wzajemne sygnały dobrej woli.

Nieufność, z drugiej strony, nie potrzebuje niczego więcej niż pojedynczego negatywnego sygnału, który może być interpretowany poprawnie lub niepoprawnie. Dlatego właśnie nieufność jest strukturalnie silniejsza:

• Wystarczy jeden błąd, by zniszczyć zaufanie.
• Aby go odbudować, konieczne jest wykonanie wielu prawidłowych kroków.
• Każda ze stron ocenia błędy drugiej strony surowiej niż własne.

Im dłużej trwa spirala nieufności, tym trudniej jest do niej powrócić. Dokładnie to wydarzyło się w stosunkach między Europą a Rosją. Nie było to zaplanowane zerwanie. Było to samowzmocnienie, które rozpoczęło się wiele lat przed 2014 rokiem i osiągnęło szczyt w 2022 roku.

Cena braku zaufania: kiedy systemy niszczą swoje własne fundamenty

W polityce międzynarodowej nieufność jest nie tylko nieprzyjemna. Niszczy ona prawdziwe struktury:

• Współzależność gospodarcza
• Kanały dialogu politycznego
• Współpraca technologiczna
• Stabilność polityki bezpieczeństwa

Jeśli system stale charakteryzuje się brakiem zaufania, zaczyna rozpadać się na krawędziach. Dokładnie to obserwujemy w Europie od kilku lat: Struktury, które funkcjonowały przez dziesięciolecia, tracą stabilność - nie z powodu zewnętrznych ataków, ale z powodu wewnętrznej logiki eskalującej ścieżki nieufności.

---

Aktualne badanie dotyczące możliwego przypadku napięcia

---

Europa zmarnowała swoją historyczną szansę na stanie się niezależnym biegunem władzy

To być może najważniejszy punkt całego artykułu. Jest wolny od emocji, ale analitycznie istotny: Europa miała wyjątkową okazję, by stać się trzecim globalnym biegunem władzy. Warunki były idealne:

• siła ekonomiczna,
• waga polityczna,
• położenie geograficzne,
• Dostęp do stabilnych źródeł energii,
• potencjalna współpraca z Rosją jako wschodni fundament.

Jednak Europa ze stale wysokimi cenami energii - a tym samym strukturalnie osłabionym przemysłem - nie może już pełnić tej roli. Nie jest to osąd polityczny, ale konsekwencja teorii gier:

Jeśli gracz traci swój najważniejszy zasób (w tym przypadku: tanią i stabilną energię), traci zdolność do strategicznego i niezależnego działania. Przez dziesięciolecia Europa chciała być przeciwwagą dla USA i Chin.

• Ale bez siły przemysłowej nie ma przeciwwagi.
• A bez bezpieczeństwa energetycznego nie ma siły przemysłowej.

Damit ist der reale Pfad B nicht nur ein politischer Kurs – er ist eine strukturelle Selbstverkleinerung Europas im internationalen System. In der Sprache der Spieltheorie bedeutet das:

Kontynent przestawił się z roli niezależnego gracza na rolę gracza reagującego. Nie ze złej woli. Nie z powodu błędów jednostek. Ale przez logiczną konsekwencję ścieżki nieufności, która niszczy własne fundamenty.

Dlaczego systemy rozpadają się pod wpływem braku zaufania - i prawie nigdy nie powracają

Nieufność prowadzi nie tylko do konfliktów, ale także do erozji strukturalnej:

• Przerwanie łańcuchów dostaw,
• Rozdzielenie obszarów handlowych,
• Inwestycje migrują,
• stabilność polityczna spada,
• a polaryzacja społeczna rośnie.

Czynnik decydujący: Im dłużej trwa takie środowisko, tym bardziej instytucje i gracze dostosowują się do nowej sytuacji. Nieufność staje się normą. Z perspektywy teorii gier oznacza to, że

Das System hat einen stabilen, aber schlechten Gleichgewichtszustand erreicht – ein sogenanntes „Nash-Gleichgewicht der Entkopplung“. Solche Gleichgewichte lassen sich nicht einfach zurückverhandeln. Sie bleiben bestehen, weil jede Seite glaubt, dass der andere nicht mehr zum alten Zustand zurückkehren kann oder will.

Lekcja 25 lat: Zaufanie jest najtańszym surowcem - i najcenniejszym

Jeśli porównamy te dwa drzewa decyzyjne, jedna rzecz stanie się jasna:

• Współpraca generuje dobrobyt, stabilność i strategiczną autonomię.
• Nieufność powoduje niepewność, koszty i zależność strukturalną.

Europa nie upadła z powodu przeciwnika. Zawiodła z powodu źle dopasowanej struktury oczekiwań, która podkopała jej własne fundamenty. Ostatecznie jest to najważniejszy wniosek płynący z teorii gier:

Nieufność nie niszczy systemów spektakularnie - niszczy je podstępnie. Zżera podstawy, aż podmiot ledwo jest w stanie swobodnie działać. I właśnie w takiej sytuacji znajduje się dziś Europa.

Wojska lądowe Macrona: strategia werbalnej prowokacji | Prof. dr Christian Rieck

Efekt uczenia się: myślenie jak strateg w hałaśliwym świecie

Prawdziwa lekcja z tych 25 lat ma mniej wspólnego z geopolityką niż z nawykami myślowymi. Kiedyś rozważanie alternatyw było czymś oczywistym:

• A gdybyśmy zdecydowali inaczej?
• Jaki wpływ mają nasze kroki na innych?
• Jak postrzegałby tę sytuację neutralny obserwator?

To myślenie nie jest nowe. Jest stare - niemal klasyczne. Generałowie, dyplomaci i mężowie stanu wcześniejszych pokoleń myśleli w ten sposób, ponieważ wiedzieli, że jeśli znasz tylko własną perspektywę, nie zrozumiesz gry. Dziś ta technika kulturowa stała się rzadsza. Nie dlatego, że ludzie stali się głupsi, ale dlatego, że środowisko informacyjne stało się bardziej gorączkowe. Wiele osób daje się ponieść modnym hasłom i codziennym falom oburzenia, nie patrząc na poziom strukturalny, na którym faktycznie podejmowane są decyzje polityczne. Teoria gier prowadzi nas właśnie do tego:

• Widok na Alternatywy.
• Widok na Konsekwencje.
• Widok na Przyczyna i skutek.

Dlaczego przedwczesne myślenie obozowe paraliżuje myślenie

Drugi efekt uczenia się jest równie ważny: nic nie blokuje myślenia strategicznego bardziej niż potrzeba natychmiastowego opowiedzenia się po jednej ze stron. Myślenie w kategoriach obozów wymusza proste odpowiedzi:

• „Niektórzy ludzie są winni“.“
• „Inni mają rację“.“
• „Musimy tylko odpowiednio się ustawić“.“

Ale ci, którzy myślą w kategoriach obozów, nie myślą już w kategoriach alternatyw. Myślą w kategoriach tożsamości. A tożsamość pożera analizę. Stajesz się strategiem tylko wtedy, gdy akceptujesz, że kilka prawd może istnieć w tym samym czasie - ponieważ kilka perspektyw może być racjonalnych w tym samym czasie. Dokładnie to pokazuje teoria gier.

Czujność nie oznacza nieufności - ale przejrzystość

Czujność nie oznacza dostrzegania wszędzie wrogów. Nie oznacza też schronienia się w cynicznych światopoglądach. Czujność oznacza coś znacznie bardziej przyziemnego:

• kategoryzować informacje.
• do rozpoznawania struktur.
• kwestionowanie narracji.
• Nie należy zbyt szybko dostosowywać własnego punktu widzenia do nastroju.

Ci, którzy są czujni, nie pozwalają sobie na kierowanie się emocjami - przynajmniej nie na stałe. Przyjmują informacje, analizują je, a następnie zadają sobie kluczowe pytanie:

„Co z tego wynika?“

Na tym polega różnica między opinią a analizą.

Praktyczne podejście: trzeźwy, otwarty, cierpliwy

Spieltheorie lehrt uns etwas, das heute fast altmodisch wirkt: Geduld. Kooperation entsteht nicht durch Hast, sondern durch stetige Signale. Vertrauen entsteht nicht durch Schlagzeilen, sondern durch ruhige, konsistente Entscheidungen.

A dobra polityka nie jest wynikiem krótkoterminowych emocji, ale długoterminowych rozważań. Taka postawa nie jest spektakularna - ale jest skuteczna. Nie stajesz się lepszym obywatelem, ponieważ wierzysz we wszystko. Ale dlatego, że wszystko analizujesz.

Osobisty kompas: pytanie o alternatywy

Gdyby sprowadzić ten artykuł do jednego zdania, brzmiałoby ono następująco:

„Co by się stało, gdybyśmy podjęli inną decyzję?“.“

To pytanie jest cichą, ale potężną formą samoobrony przed wszelkimi formami zawłaszczania umysłu. Zmusza cię do dostrzeżenia swojego pola manewru, zamiast dać się porwać nastrojowi dnia.

• To czyni cię niezależnym.
• Wyraża się jasno.
• To sprawia, że jesteś odporny.

Ponieważ ci, którzy potrafią myśleć alternatywnie, nie mogą być manipulowani.

Myślenie strategiczne jako osobista bezpieczna przestrzeń

Auch wenn der reale Verlauf seit 2001 viele Chancen hat verstreichen lassen, muss man daraus keinen pessimistischen Schluss ziehen. Im Gegenteil: Die Fähigkeit, diese Strukturen zu erkennen, ist ein Gewinn für jeden Einzelnen. Wer versteht, wie Misstrauen wirkt, lässt sich nicht so leicht in Alarmismus treiben. Wer erkennt, wie Kooperation funktioniert, sieht Möglichkeiten, wo andere nur Frontlinien sehen. Und wer gelernt hat, Alternativen zu denken, bewahrt sich etwas, das heute selten geworden ist:

wewnętrzna suwerenność.

To nie tylko sprawia, że jesteś bardziej przejrzysty politycznie, ale także spokojniejszy na poziomie osobistym. Zdajemy sobie bowiem sprawę, że to nie nagłówki gazet determinują nasz sposób myślenia, ale nasza własna zdolność do dostrzegania powiązań. I być może jest to najważniejsza nauka płynąca z tego artykułu:

Świat jest złożony, ale nie jest niezrozumiały. Można go przeniknąć, jeśli poświęci się czas na myślenie w uporządkowany sposób. Pierwszy krok jest zawsze taki sam:

Zadawaj pytania. Sprawdzaj alternatywne rozwiązania. I nigdy nie przestawaj myśleć samodzielnie.

Źródła dotyczące teorii gier i rozwoju geopolitycznego

• Teoria gier: wprowadzenie (Christian Rieck)
• 36 strategii kryzysowych - odnoszenie sukcesu, gdy inni zawodzą
• Anleitung zur Selbstüberlistung: Machen Sie Ihr Leben zu einem Spiel, in dem Sie stets gewinnen.
• Oficjalna strona archiwum NATO-NATO: Rozszerzenia od 1999 r.
• Akt założycielski NATO-Rosja (1997)
• Raporty Specjalnej Misji Obserwacyjnej OBWE (2014-2022)
• RAND Corporation - „Overextending Russia“ (2019)
• Międzynarodowa Grupa Kryzysowa - Raporty dotyczące Europy Wschodniej
• „Europejskie perspektywy gospodarcze” - Komisja Europejska
• Prof. dr Christian Rieck na Uniwersytecie we Frankfurcie

---

---

Często zadawane pytania

1. Dlaczego artykuł analizuje lata od 2001 roku z perspektywy teorii gier?
   Ponieważ teoria gier jest narzędziem, które wyjaśnia stosunki międzynarodowe w kategoriach strukturalnych - bez moralności i bez partykularnych interesów. Pokazuje, dlaczego nawet działania podejmowane w dobrych intencjach mogą mieć niezamierzone konsekwencje i jak brak zaufania może popchnąć nawet stabilne systemy na ścieżki eskalacji. Okres od 2001 roku jest idealny, ponieważ była to historyczna szansa, która została następnie stopniowo utracona.
2. Czy w tym artykule chodzi o przypisanie winy?
   Nie. Istotą artykułu jest właśnie to, by nie przypisywać winy. Teoria gier analizuje bodźce i struktury, a nie dobro i zło. Artykuł pokazuje, jak różni aktorzy byli w stanie działać racjonalnie - i jak ich racjonalne decyzje doprowadziły jednak do negatywnych rezultatów.
3. Dlaczego przemówienie Putina w Bundestagu w 2001 roku jest przedstawiane jako ważny sygnał?
   Ponieważ była to obiektywnie jedna z rzadkich okazji, kiedy Rosja wyraźnie zaoferowała ściślejszą współpracę z Europą. Z punktu widzenia teorii gier był to sygnał współpracy, który umożliwiłby alternatywny rozwój sytuacji. Fakt, że sygnał ten nie został przełożony na długoterminową strategię, nie jest kwestią winy, ale wyznaczenia kursu.
4. Czy scenariusz „współpracy z Rosją“ jest realistyczny, czy to tylko myślenie życzeniowe?
   Jest realistyczna. Była to zorganizowana alternatywa oparta na istniejących wówczas ofertach polityki politycznej, gospodarczej i bezpieczeństwa. Wielu dyplomatów i ekonomistów uważało tę ścieżkę za prawdopodobną. Fakt, że nie została wybrana, nie czyni jej nierealistyczną - jest po prostu nierealistyczna.
5. Dlaczego Europa nie wykorzystała okna współpracy?
   Ponieważ ostrożność i wcześniejsze doświadczenia historyczne były silniejsze niż zaufanie. Kilka państw UE postrzegało Rosję sceptycznie z zasady. Jednocześnie Rosja również interpretowała kroki Zachodu w sposób defensywny. Te wzajemne błędne interpretacje stworzyły klasyczny dylemat bezpieczeństwa.
6. Dlaczego rozszerzenie NATO na wschód odgrywa tak ważną rolę w tym kontekście?
   Ponieważ została ona zinterpretowana zupełnie inaczej przez obie strony. Na Zachodzie: jako gwarancja bezpieczeństwa. W Rosji: jako strategiczne okrążenie. Ten dysonans jest doskonałym przykładem tego, jak powstają konflikty, nawet jeśli obie strony uważają, że działają defensywnie.
7. Czy wojna 2022 roku jest w tym modelu „nieunikniona“?
   Nie - nie jest to nieuniknione, ale można to wyjaśnić strukturalnie. Pokazuje to teoria gier: Jeśli ścieżka nieufności trwa wystarczająco długo, a nowe sygnały wciąż ją potwierdzają, prawdopodobieństwo konfliktu dramatycznie wzrasta. Wojna nie jest zatem „nagłym wydarzeniem“, ale punktem końcowym wadliwej struktury, która rozwijała się przez dziesięciolecia.
8. Dlaczego współpraca tak bardzo zmieniła się pod względem ekonomicznym?
   Ponieważ energia jest głównym czynnikiem tworzenia wartości w przemyśle. Stabilne, korzystne ceny energii zapewniłyby miejsca pracy w przemyśle,
   Łańcuchy dostaw ustabilizowały się, a europejskie firmy wzmocniły się w globalnej konkurencji. Z drugiej strony wysokie ceny energii automatycznie osłabiają każdy region zależny od przemysłu.
9. Czy Europa naprawdę straciła szansę na stanie się trzecim biegunem władzy?
   Tak - strukturalnie. W latach 2001-2010 Europa dysponowała unikalną kombinacją silnego przemysłu, stabilnych społeczeństw, bezpiecznych dostaw energii i geopolitycznego spokoju. Wraz z utratą taniej energii i utratą przemysłowej energii jądrowej, Europa jest teraz bardziej reaktorem niż twórcą. Nie jest to opinia polityczna, ale obserwacja oparta na teorii gier.
10. Czy to oznacza, że współpraca z Rosją byłaby lepsza?
    Niekoniecznie „lepsza“, ale strategicznie bardziej stabilna. Współpraca miałaby mniejszy potencjał eskalacji i generowałaby efekty wzmacniające strukturę. Nie oznacza to, że wszystko poszłoby gładko - ale drzewo decyzyjne wyraźnie pokazuje, że ryzyko byłoby mniejsze, a możliwości większe.
11. Dlaczego artykuł nie porównuje aspektów moralnych?
    Ponieważ chociaż moralność ma znaczenie polityczne, jest mało przydatna dla zrozumienia strukturalnego. Teoria gier opiera się na pytaniu: „Jak aktorzy reagują na decyzje innych?“.“ Moralność jest drugorzędna. Motywacje, oczekiwania i interpretacje są najważniejsze.
12. Co w tym kontekście oznacza „spirala nieufności“?
    Spirala nieufności powstaje, gdy dwie strony działają defensywnie, a ta obrona jest postrzegana przez drugą stronę jako agresja. Prowadzi to do działań zaradczych, które z kolei stanowią zagrożenie. Spirala sama się nakręca, nawet bez wrogich zamiarów.
13. Czy system może wyjść ze spirali nieufności?
    Tak, w teorii - ale w praktyce jest to niezwykle trudne. Gdy tylko obie strony uwierzą, że druga nie będzie współpracować, powstaje stabilna, ale słaba równowaga. Wyrwanie się z tego stanu zazwyczaj wymaga nadzwyczajnych sygnałów lub wstrząsów politycznych.
14. Dlaczego polityka energetyczna odgrywa tak kluczową rolę w tym modelu?
    Ponieważ energia nie jest tylko czynnikiem ekonomicznym, ale czynnikiem władzy. Decyduje o tym, czy kontynent może działać niezależnie, czy też jest zależny od dostaw zewnętrznych. Ci, którzy podnoszą ceny energii, automatycznie osłabiają się na wszystkich poziomach.
15. Czy artykuł ma coś przeciwko USA, Rosji lub Chinom?
    Nie - wcale nie. Artykuł nie ocenia państw, ale opisuje strukturę gry. Europa miałaby silniejszą, bardziej niezależną pozycję wobec obu supermocarstw dzięki współpracy z Rosją. Jest to stwierdzenie analityczne, a nie krytyka innych krajów.
16. Co oznacza „równowaga Nasha oddzielenia“?
    Równowaga Nasha to stan, w którym żaden z graczy nie znajduje się w lepszej sytuacji w wyniku jednostronnej zmiany swojego zachowania. W obecnych stosunkach między Europą a Rosją oznacza to, że obie strony nie oczekują już współpracy. Obie strony działają odpowiednio. Żaden z graczy nie poprawia swojej sytuacji poprzez zmianę swojego zachowania. Oznacza to, że system pozostaje stabilny - ale na niskim poziomie.
17. Dlaczego zachowanie mediów odgrywa drugorzędną rolę w analizie?
    Ponieważ media nie są przyczyną, ale wzmacniaczem. Kształtują postrzeganie i ustalają priorytety. Klimat ciągłego oburzenia zmniejsza zakres długoterminowych analiz. Artykuł porusza tę kwestię jako czynnik drugoplanowy - nie czyniąc z niej głównego tematu.
18. Czego dana osoba może się nauczyć z tej analizy?
    Przede wszystkim oznacza to nie zajmowanie pochopnego stanowiska, przemyślenie alternatywnych scenariuszy, rozpoznanie powiązań strukturalnych i zadawanie pytań nie tylko moralnych, ale i strategicznych. Ci, którzy myślą w ten sposób, rozumieją politykę na głębszym poziomie.
19. Czy myślenie strategiczne automatycznie oznacza bliskość z rządem lub militaryzm?
    Nie. Strategia to nie militaryzm, ale podejście długoterminowe. Pyta: „Jakie konsekwencje będzie miała ta decyzja za dziesięć lat?“.“ Kwestia ta jest szczególnie istotna w społeczeństwach obywatelskich - a dziś została prawie utracona.
20. Dlaczego artykuł kończy się pozytywnym przesłaniem?
    Ponieważ jasność nigdy nie powinna cię paraliżować. Ci, którzy rozpoznają alternatywy i rozumieją powiązania, zyskują wewnętrzną suwerenność. Nie musisz słodzić światu, ale możesz go przemyśleć. I właśnie w tym tkwi szansa na spokojniejsze i bardziej dalekowzroczne działanie, zarówno w wymiarze osobistym, jak i społecznym.

---

---