Speltheorie verklaart 25 jaar geopolitiek: Hoe Europa zijn strategische rol verloor

Voor velen klinkt speltheorie als droge wiskunde, als formules, als iets dat alleen een rol speelt bij colleges of zakelijke spelletjes. In werkelijkheid is het echter een oud denkinstrument dat al bestond lang voordat het academisch geformaliseerd werd. Diplomaten gebruikten het, commandanten gebruikten het, captains of industry gebruikten het - lang voordat het ook maar zo genoemd werd. Uiteindelijk is het niets meer dan een nuchtere vraag:

„Wanneer verschillende spelers beslissingen moeten nemen in een onzekere situatie - welke opties hebben ze dan en wat zijn de gevolgen?“

Dit soort denken is vandaag de dag verrassend zeldzaam geworden. In plaats van alternatieven te analyseren, wordt veel beperkt tot morele verhalen of spontane interpretaties. Maar juist als het om geopolitieke kwesties gaat, zou een heldere analyse van de mogelijkheden de basis zijn van elk volwassen beleid. Het is precies dit oude ambacht dat ik in dit artikel weer wil oppakken.

---

---

Waarom ik betrokken ben geraakt bij speltheorie

In de loop der jaren heb ik herhaaldelijk video's bekeken van Prof. Christian Rieck - de rustige, kalme econoom met het lange haar die op YouTube geduldig uitlegt waarom mensen en staten precies doen zoals ze doen. Ik was vaak onder de indruk van zijn manier om complexe situaties op te splitsen in structurele prikkels.

Het is deze nuchterheid die me inspireerde om zelf een gedachte-experiment uit te proberen: hoe kan de Europees-Russische ontwikkeling sinds 2001 worden bekeken in termen van speltheorie? Niet als een moreel geschil. Niet als politieke partijpolitiek. Maar puur als een manier om de alternatieven te doordenken. Dus - als een ouderwetse strateeg - ga ik het gewoon proberen:

• Wat waren de opties?
• Wat waren de beslissingspaden?
• En wat volgt hier logisch uit?

Meer is er niet nodig om een complexe kwart eeuw in een duidelijk model te gieten.

Beslissingen nemen zonder wiskunde - de echte essentie van speltheorie

Speltheorie is geen numeriek vak. Het is ook geen instrument uit een ivoren toren. In de kern is het verrassend eenvoudig:

1. Acteur A heeft verschillende mogelijke acties.
2. Acteur B ook.
3. Beiden weten dat de ander zal reageren.
4. En het zijn precies deze reacties die bepalen wat rationeel lijkt.

Dit maakt de speltheorie tot een brug tussen psychologie en strategie: het helpt te begrijpen waarom mensen en staten met elkaar in conflict kunnen komen, zelfs als niemand dat eigenlijk wil. Vaak volstaat een misverstand, een verkeerd signaal, een stap te vroeg of te laat.

Dit is wat de speltheorie zo waardevol maakt: het splitst belangrijke gebeurtenissen niet op in goed en slecht, maar in prikkels, verwachtingen en reactiepatronen.

Het dilemma van de gevangene - het basismodel van elke internationale relatie

Het bekendste model is het dilemma van de gevangene. Het laat zien dat twee spelers vaak verliezen als ze elkaar wantrouwen - ook al zouden ze allebei kunnen winnen als ze samenwerken. Het dilemma is zo toepasselijk omdat het drie fundamentele inzichten bevat:

• Samenwerking zou objectief gezien beter zijn.
• Wantrouwen zorgt ervoor dat beiden instinctief in de defensieve modus gaan.
• Deze defensieve modus leidt tot een slechtere algemene oplossing.

Je ziet het overal: in economische oorlogen, in diplomatie, in militaire bewapeningscycli, zelfs in alledaagse conflicten tussen groepen. Het model is een klassieker geworden omdat het de basisdynamiek van menselijk gedrag zo precies weergeeft. Vooral de internationale politiek is een permanent gevangenendilemma:

Elke partij denkt dat ze defensief handelt. Maar juist dit defensieve gedrag werkt als een aanval op de andere partij. Dit leidt tot conflicten die niet ontstaan uit agressie, maar uit structureel wantrouwen. Dit is een van de belangrijkste ideeën van dit hele artikel - en de basis van de daaropvolgende analyse.

Waarom speltheorie ideaal is om terug te kijken op 25 jaar Europees-Russische geschiedenis

Als je kijkt naar de relatie tussen Europa en Rusland sinds 2001, zie je een verbazingwekkend duidelijke uitgangspositie: een uitgestoken hand, economische kansen, strategische toenadering - en tegelijkertijd historische angsten, oude lijnen van wantrouwen en politieke kampen, waarvan sommige een totaal verschillende kijk hadden op de werkelijkheid. De speltheorie is precies voor zulke situaties gemaakt. Het maakt het mogelijk om twee alternatieve paden objectief te analyseren:

• Pad ASamenwerking
• Pad BWantrouwen

En bereken dan nuchter de gevolgen - niet met cijfers, maar met gevolgen.

• Wat volgt uit Samenwerking?
• Wat volgt uit Wantrouwen?

En welke beslissingen uit het begin van de jaren 2000 hebben welk pad versterkt? Dit is precies wat ik probeer te doen in de rest van het artikel: Ik ontrol de geschiedenis niet moreel, maar strategisch. Ik ga terug naar de omstandigheden van toen, leg de alternatieven naast elkaar en laat de logica voor zichzelf spreken - zonder de hitte waarmee het onderwerp tegenwoordig gepaard gaat.

De uitgangssituatie in 2001: een belangrijk Europees centrum

Als je vanuit het perspectief van vandaag naar het jaar 2001 kijkt, besef je iets dat gemakkelijk over het hoofd wordt gezien: Het was een historisch ongebruikelijk moment van openheid. De Sovjet-Unie was al tien jaar verdwenen. Rusland was zichzelf aan het reorganiseren. Europa was economisch stabiel, politiek zelfverzekerd en bevond zich in een fase van relatieve harmonie. Zulke vensters verschijnen soms - en verdwijnen vaak sneller dan je beseft.

2001 was precies zo'n moment. Het was een jaar waarin de grote strategieën nog niet waren afgerond en waarin een ander Europa daadwerkelijk mogelijk zou zijn geweest. Tijdens deze periode vond een symbolische gebeurtenis plaats die vandaag de dag nog steeds als een niet-gerealiseerde kans kan worden beschouwd.

Poetins Bondsdagtoespraak: een uitgestrekte arm

In september 2001 sprak Vladimir Poetin in de Duitse Bondsdag - een toespraak die vandaag bijna surrealistisch lijkt. Het was niet vijandig, niet bedreigend, niet afbakenend. Het was een aanbod. Een aanbod tot samenwerking, zowel economisch als op het gebied van het veiligheidsbeleid.

De toespraak die president Vladimir Poetin op 25 september 2001 hield voor de Duitse Bondsdag

Hij sprak over gemeenschappelijke veiligheid, gemeenschappelijke stabiliteit, gemeenschappelijke belangen. En Europa - vooral Duitsland - stond op dat moment voor een strategische keuze:

• Wilden ze Rusland als partner?
• Of wilden ze Rusland als potentieel risico?

Beide beslissingen waren mogelijk op dat moment. Niets lag vast. Vandaag de dag is het moeilijk om te overschatten hoe wijd dit venster van samenwerking openstond. Dit is geen romantische terugblik, maar een nuchtere verwijzing naar de geopolitieke realiteit van die tijd: Rusland wilde zich bij Europa aansluiten. En Europa had deze aansluiting kunnen accepteren.

De politieke stemming in Europa - open maar voorzichtig

In 2001 bevond Europa zich in een fase van zelfverzekerdheid. De EU breidde zich uit, de economie bloeide en globalisering werd nog steeds gezien als een belofte, niet als een bedreiging. Ondanks deze positieve dynamische situatie was er een onderliggende aarzeling:

• oude Oost-West mentaliteiten
• historische trauma's
• Politiek wantrouwen in sommige hoofdsteden
• de aanstaande uitbreiding van de NAVO naar het oosten

In dit spanningsveld waren er twee interpretaties tegelijkertijd: één die Rusland zag als een toekomstige partner en één die Rusland categoriseerde als een latente dreiging. Dit is precies waar de speltheorie om de hoek komt kijken:

Als er meerdere interpretaties mogelijk zijn, bepaalt de keuze van de interpretatie de verdere realiteit.

De kracht van de informatieruimte - een stille omwenteling

Het is interessant om op te merken dat juist rond deze tijd een subtiele verandering in de westerse nieuwsconsumptie begon. Steeds meer mensen hadden het gevoel dat het mediabeeld steeds meer werd gekenmerkt door crises, permanente waarschuwingen en voortdurend alarm. Zelf ben ik rond 2001 ook gestopt met regelmatig naar het nieuws te kijken. Niet uit politiek protest, maar gewoon uit een innerlijk gevoel van uitputting tegenover deze permanente crisissfeer. Het was een tijd waarin veel mensen instinctief de behoefte voelden om te stoppen:

„Op de een of andere manier wordt deze wereld van informatie steeds onrustiger - en tegelijkertijd steeds uniformer.“

Het idee is hier slechts een terloopse gedachte, maar het wijst al naar een groter onderwerp waar ik in een apart artikel dieper op in zal gaan: Hoe Permanente waarschuwing vernauwt de blik op alternatieven en vervormt het politieke denken op de lange termijn. Voor 2001 betekent dit

De informatieruimte was ook een factor. Niet de belangrijkste - maar wel een atmosferische achtergrond die de denkruimte heeft verkleind. Waar de media zich vooral richten op risico's, lijkt samenwerking gemakkelijk naïef. En wantrouwen lijkt voorzichtig en redelijk.

---

Huidig onderzoek naar vertrouwen in de politiek

---

Europa staat voor een keuze: samenwerking of wantrouwen

Vanuit een speltheoretisch perspectief bevond Europa zich in 2001 in een klassieke „geknoopte positie“ van een strategische boom. Twee takken stonden open:

1. Traject A: Samenwerking
   - Rusland als energiepartner
   - Gemeenschappelijke economische ruimte
   - gemeenschappelijk veiligheidsbeleid
   - Ontspanning en het opbouwen van zelfvertrouwen
2. Traject B: wantrouwen
   - geopolitieke afstand
   - NAVO-uitbreidingen als signaal van voorzichtigheid
   - Structurele onzekerheid
   - Potentiële escalatielijnen

Beide beslissingen waren op dat moment rationeel te rechtvaardigen. Maar ze leidden tot totaal verschillende toekomsten. De speltheorie dwingt ons tot een ongemakkelijk besef: het is niet de „intentie“ die de loop van de geschiedenis bepaalt, maar de keuze van het pad.

• Als de beslissing wordt genomen ten gunste van samenwerking Samenwerkingsspiralen.
• Als je kiest voor wantrouwen, is het resultaat Spiralen van wantrouwen.

In 2001 werden de eerste kleine signalen verzonden, die later dominante patronen werden.

Waarom dit jaar het juiste startpunt is voor onze analyse

2001 is het perfecte startpunt omdat de omstandigheden uitzonderlijk helder waren:

• Rusland was stabiel, maar stond open voor integratie.
• Europa was economisch sterk en politiek soeverein.
• De symbiose van het energiebeleid lag voor de hand.
• De veiligheidssituatie was rustiger dan op enig ander moment sindsdien.

Met andere woorden, de beginsituatie was ideaal voor samenwerking - maar open genoeg dat wantrouwen ook mogelijk was. In de speltheorie worden zulke momenten „zeer gevoelige padpunten“ genoemd: kleine beslissingen zorgen voor grote latere verschillen. En dit is precies waarom we vanaf het volgende hoofdstuk naar de twee beslisbare paden zullen kijken:

• het coöperatieve pad dat nooit is bewandeld,
• en het verdachte pad dat werkelijkheid werd.

Beslisboom A: Wat samenwerking zou hebben betekend

Als je met speltheorie werkt, begin je altijd met het beschouwen van alternatieven als volwaardige beslissingspaden - niet als wishful thinking, maar als legitieme mogelijkheden binnen dezelfde begintoestand.

Het idee dat Europa en Rusland in 2001 een stabiele samenwerking zijn aangegaan, is geen romantische fantasie, maar een van de realistische opties die toen serieus werden besproken. Veel strategen, economen en diplomaten zagen een nauw partnerschap als een rationele aanvulling op twee complementaire gebieden: de industrie van Europa en de hulpbronnen van Rusland.

Wat volgt hieruit? Geen fantasie, maar nuchtere logica. Daarom beschrijf ik dit pad zoals een strateeg het zou analyseren: als een keten van gevolgen die volgt uit bekende oorzaken.

Energie als basis van een gemeenschappelijke ruimte van welvaart

In het samenwerkingspad zouden Nord Stream 1 en 2 geen politieke breuklijnen zijn geworden, maar eerder infrastructurele pijlers van een energiepartnerschap dat tientallen jaren zou duren. Europa zou daardoor:

• stabiele, voorspelbare energieprijzen,
• een betrouwbare langetermijnbasis voor de industrie,
• en een geopolitiek voordeel van onafhankelijkheid van wereldwijde spotmarkten.

Energie is nooit zomaar een grondstof. Energie bepaalt het tempo van industriële cycli. Als Europa deze weg had gekozen, zouden de volgende 20 jaar economisch veel rustiger zijn geweest. De traditionele Europese industrie zou haar tempo hebben aangehouden.

Met lage, voorspelbare energieprijzen zouden de energie-intensieve industrieën - chemie, staal, machinebouw, aluminium, glas, keramiek - in Europa zijn gebleven. Ze zouden niet onder druk van de kosten naar de VS of Azië zijn verhuisd. Het resultaat zou een stabiliteit zijn geweest die Europese economen vandaag de dag node missen: een continuïteit van industriële waardecreatie.

Europa als economisch tegenwicht voor de VS en China

In dit scenario zou Europa niet automatisch deel uitmaken van de Amerikaanse strategie, maar zou het een onafhankelijke rol op zich hebben genomen: als economische pool tussen de VS en China, ondersteund door nauwe samenwerking met Rusland.

• Europa zou blijven profiteren van Amerikaanse technologie,
• Tegelijkertijd wordt er echter goedkope energie uit Rusland gebruikt,
• en zich vrijer bewegen in de wereldwijde concurrentie.

Deze strategische driehoek zou Europa een robuustheid hebben gegeven die vandaag de dag bijna ondenkbaar is.

Geopolitieke autonomie door economische kracht

Economische kracht genereert vrijheid van handelen in het buitenlands beleid. Een Europa dat niet onder permanente energie- en productiedruk staat, moet beslissingen niet uit angst nemen, maar vanuit een soevereine positie.

Samenwerking met Rusland zou dus niet betekenen dat we afhankelijk worden van Rusland - integendeel, het zou betekenen dat we economisch sterk genoeg blijven om te voorkomen dat we überhaupt afhankelijk worden.

Oekraïne als neutrale bufferstaat

In een coöperatieve relatie tussen Europa en Rusland zou Oekraïne hoogstwaarschijnlijk neutraal zijn gebleven - vergelijkbaar met Finland tijdens de Koude Oorlog:

• geen NAVO-lidmaatschap,
• geen Russisch invloedsbeleid via militaire middelen,
• stabiele economische betrekkingen met zowel het Westen als het Oosten.

In de speltheorie is neutraliteit vaak de meest stabiele vorm van staatsbestaan tussen twee machtsblokken.

Geen escalatiespiraal

Zonder de confrontatie op de achtergrond zou Rusland geen veiligheidsdreiging hebben gezien en zou het Westen Oekraïne niet hebben gezien als een geopolitieke „frontlijnstaat“. Bovendien zou het conflictpotentieel structureel klein zijn gebleven.

Geen oorlog, geen sancties, geen schokken: een Europa in continuïteit.

Het belangrijkste punt: het pad van escalatie zou überhaupt niet zijn ontstaan. In een stabiel samenwerkingspad zou oorlog niet „voorkomen“ hoeven te worden - het zou gewoon niet rationeel ontstaan omdat de stimulansstructuren voor escalatie afwezig zouden zijn.

Zo ziet speltheoretisch denken eruit: Het is niet moraliteit die conflicten voorkomt, maar juiste stimulering.

Gevolgen voor Europa

Zonder oorlog en sancties zouden de afgelopen jaren in Europa gekenmerkt zijn door rust:

• geen energieprijsexplosie,
• geen deïndustrialisatie,
• Geen gedwongen structurele verandering,
• minder uitstroom van rijkdom naar andere regio's in de wereld,
• minder militaire bewapening,
• Geen golf van staatsschuld.

Het is meteen duidelijk hoe sterk één strategisch pad de economische en politieke realiteit van een heel continent beïnvloedt.

De menselijke factor

In dit alternatieve scenario zou Europa vandaag de dag:

• geen honderdduizenden oorlogsslachtoffers aan zijn grenzen,
• geen massale toestroom van vluchtelingen,
• Geen gebroken gezinnen langs een frontlinie.

Dit zijn geen oordelen, maar de logische gevolgen van een escalatiepad dat in het samenwerkingsscenario niet zou zijn genomen.

Europa in 2025 volgens het samenwerkingspad

In 2025 zou Europa een economisch consistent continent zijn dat zijn industriële kern kan behouden en zijn sociale zekerheidssystemen stabiel kan houden. Het politieke landschap zou minder gepolariseerd zijn en de sociale stemming minder gespannen.

Kortom, het zou een Europa zijn dat trouw bleef aan zichzelf.

Met een energie- en industriebasis achter de hand zou Europa de vrijheid hebben gehad om belangrijke toekomstige kwesties - digitalisering, onderwijs, infrastructuur, onderzoek - te plannen zonder crisisbrandweer. Dat is misschien wel het belangrijkste punt van dit hele hoofdstuk:

Samenwerking creëert strategische rust. En strategische rust is het meest waardevolle bezit van een continent dat gedijt op industriële stabiliteit.

Waarom dit scenario niet geïdealiseerd is - maar logisch

Het is gemakkelijk om dit hoofdstuk verkeerd op te vatten als een nostalgische flashback. In feite is het het tegenovergestelde: het is pure logica. Als je in 2001 een pad van samenwerking kiest, volgt hieruit:

• stabiele prijzen,
• stabiele structuren,
• stabiel beleid,
• stabiele samenlevingen.

Dit is geen wishful thinking, maar precies wat de speltheorie leert:

• Samenwerking beloont zichzelf.
• Wantrouwen straft zichzelf.

Dit hoofdstuk laat daarom niet zien wat „mooier“ zou zijn geweest, maar wat realistisch gezien mogelijk zou zijn geweest op basis van dezelfde besluitvorming. Een ander voorbeeld van een soortgelijke dynamiek is het conflict tussen China, Taiwan en de VS, dat Prof. Dr. Rieck in de volgende video laat zien vanuit het perspectief van de speltheorie:

Op weg naar oorlog? De strategieën van het conflict in Taiwan Prof. dr. Christian Rieck

Beslisboom B: Het echte pad van wantrouwen

Het feitelijke verloop van de gebeurtenissen sinds 2001 wordt niet gekenmerkt door agressieve ambities of een bewust verlangen naar escalatie, maar door iets veel minder spectaculairs: institutionele voorzichtigheid. Na het einde van de jaren negentig interpreteerden veel politieke besluitvormers in Europa en de VS Rusland niet als een betrouwbare partner, maar als een potentiële bron van onveiligheid.

Deze houding was geen roep om confrontatie, maar eerder een stille, besluiteloze „We weten niet precies waar dit heen gaat.“
Vanuit een speltheoretisch perspectief is dit het klassieke begin van een spiraal van wantrouwen:

De eerste stap is niet agressief - het is defensief. En daarin ligt het probleem.

De oostelijke uitbreidingen van de NAVO: Verschillende interpretaties van hetzelfde signaal

Vanuit westers perspectief: stabilisatie en veiligheidsgarantie

Voor veel Europese landen leek de uitbreiding van de NAVO naar het oosten een logische stap: het stelde jonge democratieën veilig. Het was bedoeld om historische conflictlijnen te kalmeren. En het werd puur gezien als een defensiemaatregel. Het Westen zag de uitbreiding als een belofte van veiligheid, niet als een bedreiging.

Vanuit Russisch perspectief: een kleiner wordende ruimte

Rusland daarentegen las precies dezelfde gebeurtenis anders - een patroon dat deel uitmaakt van de dagelijkse gang van zaken in de speltheorie. Terwijl het Westen sprak van stabilisatie, zag Rusland:

• het verlies van strategische bufferzones,
• een verplaatsing van de militaire infrastructuur naar de eigen grenzen,
• en de verzwakking van haar eigen veiligheidsbeleid.

Beide waren rationeel - maar niet verenigbaar. Dit is precies waar het veiligheidsdilemma begint.

De jaren 2004-2014: Toenemende spanningen en toenemend wantrouwen

In deze jaren ontstonden de eerste open scheuren:

• de Oranje Revolutie in Oekraïne,
• Wederzijdse beschuldigingen over energieafhankelijkheid,
• politieke polarisatie in Oost-Europese landen,
• de groeiende Amerikaanse aanwezigheid in de regio.

Deze gebeurtenissen waren vaak niet kwaadaardig, maar voedden wel de interpretaties. Elke partij interpreteerde de acties van de andere partij steeds meer als strategische boodschappen - niet langer als interne ontwikkelingen.

Krim 2014: het keerpunt

Het conflict over de Krim was niet het begin van de spanningen, maar het eerste duidelijke symptoom van een al groeiend wantrouwen.
Europa reageerde met sancties, Rusland met een defensief veiligheidsbeleid. De spiraal van samenwerking die in 2001 mogelijk zou zijn geweest, werd uiteindelijk vervangen door een spiraal van wantrouwen.

Na 2014: een zichzelf versterkende spiraal

Sancties zijn een klassiek instrument in internationale betrekkingen. In termen van speltheorie zijn ze echter tweesnijdend: ze zijn bedoeld om de tegenstander te verzwakken, maar tegelijkertijd het wantrouwen te versterken. De jaren na 2014 werden gekenmerkt door:

• groeiende economische divergentie,
• De politieke ontkoppeling van Rusland en Europa,
• De strategische toenadering van Rusland tot China,
• en het verlies van voorheen gemeenschappelijke economische lijnen.

Europa verloor zo juist de hefbomen die een coöperatieve toekomst mogelijk zouden hebben gemaakt.

Militarisering van taal en symboliek

Tegelijkertijd nam de militaire retoriek aan beide kanten toe. Niet noodzakelijk met opzet, maar als gevolg van structureel wantrouwen.

Zodra de ene partij zich defensief opstelt, interpreteert de andere dit als een voorbereiding op de aanval - een klassiek patroon.

Escalatie vanaf 2022: het moment waarop wantrouwen het tempo bepaalde

De inval van Rusland in Oekraïne in 2022 was geen op zichzelf staande gebeurtenis, maar het eindpunt van een lange, rampzalige structurele ontwikkeling. Dit is geen rechtvaardiging - het is een speltheoretische observatie:

Conflicten ontstaan vaak zonder dat iemand er echt naar „streeft“. Ze zijn het logische gevolg van een ongecontroleerd escalatiepad.

De westerse reactie: sancties, wapens, isolatie

Europa en de VS reageerden met:

• enorme economische sancties,
• Wapenleveringen,
• politieke ontkoppeling,
• diplomatieke aftocht.

Dit maakte de weg van wantrouwen onomkeerbaar.

De gevolgen voor Europa: energie, industrie, structurele ontwrichting

Toen de Russische energietoevoer werd afgesneden, verloor Europa de basis die zijn industriële kracht decennialang had ondersteund.
De gevolgen waren onvermijdelijk:

• sterk stijgende energieprijzen,
• Druk op energie-intensieve industrieën,
• Verplaatsing van productie naar landen met lagere kosten,
• versnelde deïndustrialisatie in individuele sectoren.

Niet vanwege een verkeerde politieke beslissing, maar als systemisch gevolg van een pad van wantrouwen dat nu onmogelijk over het hoofd kan worden gezien.

Verlies van welvaart als structureel effect

Sindsdien staat Europa onder constante druk om zich aan te passen:

• afnemend concurrentievermogen,
• stijgende staatsschuld,
• lage investeringsactiviteit in de verwerkende sector,
• Migratie van bedrijven.

Deze effecten zijn geen kortstondige pieken - het zijn de langetermijnresultaten van een verloren samenwerkingspad.

Sociale gevolgen: Polarisatie en permanente crises

Wantrouwen heeft niet alleen een internationale impact, maar eet zich ook een weg naar binnen. Europa ervaart dit al jaren:

• een toename van sociale polarisatie,
• politieke fragmentatie,
• een algemene vermoeidheid door voortdurende crises,
• een oververhitting van de media die voortdurend nieuwe alarmonderwerpen produceert.

Het verlies van de coöperatieve weg is daarom ook een verlies van politieke en sociale rust.

De speltheoretische kern: Waarom dit pad zo stabiel werd

Het echte pad werd niet genomen omdat het „het beste“ was, maar omdat het een zichzelf in stand houdende structuur werd na de eerste verdachte signalen. In de speltheorie wordt dit een lock-in door verwachtingsstabilisatie genoemd:

Zodra beide partijen het gedrag van de andere partij als permanent wantrouwend classificeren, verandert de hele logica van de acties. Samenwerking wordt riskant, wantrouwen wordt rationeel. En het is precies dit mechanisme dat de Europees-Russische betrekkingen al meer dan twee decennia kenmerkt.

Vergelijking van beide beslisbomen

De kern van speltheorie: Hoe wantrouwen systemen vernietigt

Wantrouwen is geen gevoel - het is een structureel principe. In het dagelijks taalgebruik lijkt wantrouwen een emotioneel fenomeen. In de speltheorie is wantrouwen echter een rationele toestand die ontstaat wanneer twee spelers er niet langer op kunnen vertrouwen dat samenwerking wederzijds zal zijn. Het is geen kwestie van moraliteit, maar een kwestie van verwachting. De dynamiek is eenvoudig en verwoestend tegelijk:

• Wie vertrouwen verwacht, handelt coöperatief.
• Wie wantrouwen verwacht, gedraagt zich defensief.
• Degenen die zich defensief opstellen, worden door hun tegenhangers ook als verdacht gezien.

Dit creëert een cyclus die zichzelf voedt. Niet omdat de ene partij „verkeerd“ handelt, maar omdat de structuur de betrokkenen dwingt om precies deze stappen te nemen.

Het beveiligingsdilemma: wanneer verdediging op een aanval lijkt

Het bekendste model dat deze dynamiek verklaart is het veiligheidsdilemma. Het beschrijft hoe staten die eigenlijk alleen zichzelf willen beschermen, onvermijdelijk afglijden naar dreigingspercepties. De logica is ontnuchterend:

• Een staat versterkt zijn verdediging.
• De buurman interpreteert dit als een mogelijk aanvalssignaal.
• Hij bewapent zich ook - niet om te dreigen, maar om te voorkomen dat hij bedreigd wordt.
• Deze reactie lijkt op zijn beurt het wantrouwen van de eerste staat te bevestigen.

Conflicten ontstaan bijna automatisch - niet door agressie, maar door wederzijdse misinterpretatie van defensieve maatregelen. Het was precies deze dynamiek die de Russisch-Europese relatie na 2001 kenmerkte. Samenwerking zou mogelijk zijn geweest, maar de eerste kleine tekenen van voorzichtigheid zetten een structuur in gang die later nauwelijks meer gecorrigeerd kon worden.

Spiralen van wantrouwen: Waarom ze sterker zijn dan spiralen van samenwerking

Samenwerking ligt gevoelig. Het heeft nodig:

• stabiele randvoorwaarden,
• langetermijnplanning,
• wederzijdse signalen van goede wil.

Wantrouwen daarentegen heeft niets meer nodig dan een enkel negatief signaal dat correct of incorrect geïnterpreteerd kan worden. Daarom is wantrouwen structureel sterker:

• Eén fout is genoeg om het vertrouwen te vernietigen.
• Er zijn veel juiste stappen nodig om het te herbouwen.
• Elke partij beoordeelt de fouten van de ander harder dan die van zichzelf.

En hoe langer een spiraal van wantrouwen voortduurt, hoe moeilijker het wordt om terug te keren. Dit is precies wat er is gebeurd in de relatie tussen Europa en Rusland. Het was geen geplande breuk. Het was een zelfversterking die jaren voor 2014 begon en in 2022 zijn hoogtepunt bereikte.

De prijs van wantrouwen: wanneer systemen hun eigen fundament vernietigen

In de internationale politiek is wantrouwen niet alleen onaangenaam. Het vernietigt echte structuren:

• Economische verwevenheid
• Kanalen voor politieke dialoog
• Technologische samenwerking
• Stabiel veiligheidsbeleid

Als een systeem voortdurend wordt gekenmerkt door wantrouwen, begint het aan de randen uiteen te vallen. Dit is precies wat we nu al enkele jaren in Europa zien: Structuren die al tientallen jaren levensvatbaar zijn, verliezen hun stabiliteit - niet door aanvallen van buitenaf, maar door de interne logica van een escalerend pad van wantrouwen.

---

Huidig onderzoek naar een mogelijk geval van spanning

---

Europa heeft zijn historische kans verspeeld om een onafhankelijke machtspool te worden

Dit is misschien wel het belangrijkste punt van dit hele artikel. Het is niet emotioneel, maar analytisch belangrijk: Europa had een unieke kans om een derde mondiale machtspool te worden. De omstandigheden waren ideaal:

• economische kracht,
• politiek gewicht,
• geografische locatie,
• Toegang tot stabiele energiebronnen,
• potentiële samenwerking met Rusland als oostelijke basis.

Een Europa met permanent hoge energieprijzen - en dus een structureel verzwakte industrie - kan deze rol echter niet langer vervullen. Dit is geen politiek oordeel, maar een gevolg van de speltheorie:

Als een speler zijn belangrijkste hulpbron verliest (in dit geval: goedkope en stabiele energie), verliest hij zijn vermogen om strategisch en onafhankelijk te handelen. Decennialang wilde Europa een tegenwicht zijn voor de VS en China.

• Maar zonder industriële kracht is er geen tegenwicht.
• En zonder energiezekerheid is er geen industriële kracht.

Dit betekent dat het echte pad B niet alleen een politieke koers is - het is een structurele zelfreductie van Europa in het internationale systeem. In de taal van de speltheorie betekent dit

Het continent is verschoven van de rol van onafhankelijke speler naar de rol van reagerende speler. Niet uit kwade wil. Niet door de fouten van individuen. Maar door het logische gevolg van een weg van wantrouwen die zijn eigen fundamenten vernietigt.

Waarom systemen afbrokkelen onder wantrouwen - en bijna nooit terugkeren

Wantrouwen leidt niet alleen tot conflicten, maar ook tot structurele erosie:

• Het doorbreken van toeleveringsketens,
• Ontkoppel handelsgebieden,
• Investeringen migreren,
• De politieke stabiliteit neemt af,
• en sociale polarisatie neemt toe.

De beslissende factor: Hoe langer deze omgeving duurt, hoe meer instellingen en spelers zich aanpassen aan de nieuwe situatie. Wantrouwen wordt de norm. Vanuit een speltheoretisch perspectief betekent dit dat

Het systeem heeft een stabiele maar slechte evenwichtstoestand bereikt - een zogenaamde „Nash-evenwicht van ontkoppeling“.“. Over dergelijke evenwichten kan niet eenvoudigweg opnieuw onderhandeld worden. Ze blijven bestaan omdat beide partijen geloven dat de ander niet kan of wil terugkeren naar de oude toestand.

De les van 25 jaar: Vertrouwen is de goedkoopste grondstof - en de meest waardevolle

Als je de twee beslisbomen vergelijkt, wordt één ding duidelijk:

• Samenwerking welvaart, stabiliteit en strategische autonomie genereert.
• Wantrouwen zorgt voor onzekerheid, kosten en structurele afhankelijkheid.

Europa faalde niet vanwege een tegenstander. Het faalde door een verkeerd afgestelde verwachtingsstructuur die zijn eigen fundamenten ondermijnde. Uiteindelijk is dit de belangrijkste realisatie van de speltheorie:

Wantrouwen vernietigt systemen niet op spectaculaire wijze - het vernietigt ze sluipend. Het vreet aan de basis totdat een speler nauwelijks nog in staat is om vrij te handelen. En dat is precies waar Europa nu staat.

De grondtroepen van Macron: een strategie van verbale provocatie | Prof. dr. Christian Rieck

Het leereffect: denken als een strateeg in een lawaaierige wereld

De echte les van deze 25 jaar heeft minder te maken met geopolitiek dan met denkgewoonten. Vroeger was het vanzelfsprekend om alternatieven te overwegen:

• Wat als we anders hadden besloten?
• Welke effecten hebben onze stappen op anderen?
• Hoe zou een neutrale waarnemer de situatie zien?

Dit denken is niet nieuw. Het is oud - bijna klassiek. Generaals, diplomaten en staatslieden van vroegere generaties dachten op deze manier omdat ze wisten dat als je alleen je eigen perspectief kent, je het spel niet zult begrijpen. Tegenwoordig is deze culturele techniek zeldzamer geworden. Niet omdat mensen dommer zijn geworden, maar omdat de informatieomgeving hectischer is geworden. Velen worden meegesleept door modewoorden en dagelijkse golven van verontwaardiging zonder ooit te kijken naar het structurele niveau waarop politieke beslissingen eigenlijk plaatsvinden. De speltheorie brengt ons terug naar precies dat:

• Het uitzicht voor Alternatieven.
• Het uitzicht voor Gevolgen.
• Het uitzicht voor Oorzaak en gevolg.

Waarom voortijdig kampdenken het denken verlamt

Een tweede leereffect is net zo belangrijk: niets blokkeert strategisch denken meer dan de behoefte om onmiddellijk een „kant“ te kiezen. Denken in kampen dwingt tot eenvoudige antwoorden:

• „Sommige mensen hebben schuld.“
• „De anderen hebben gelijk.“
• „We moeten ons gewoon goed positioneren.“

Maar degenen die denken in termen van kampen denken niet langer in termen van alternatieven. Ze denken in termen van identiteit. En identiteit vreet analyse op. Je wordt pas een strateeg als je accepteert dat meerdere waarheden tegelijkertijd kunnen bestaan - omdat meerdere perspectieven tegelijkertijd rationeel kunnen zijn. Dit is precies wat de speltheorie keer op keer laat zien.

Waakzaamheid betekent geen wantrouwen - maar duidelijkheid

Waakzaamheid betekent niet dat je overal vijanden ziet. Het betekent ook niet je toevlucht nemen tot cynische wereldbeelden. Waakzaamheid betekent iets veel nuchterders:

• informatie categoriseren.
• om structuren te herkennen.
• verhaallijnen in twijfel trekken.
• Wees niet te snel met het aanpassen van je eigen standpunt aan de stemming.

Wie waakzaam is, laat zich niet leiden door emoties - althans niet permanent. Ze nemen informatie op, analyseren die en stellen zichzelf dan de cruciale vraag:

„Wat volgt hieruit?“

Dat is het verschil tussen mening en analyse.

De praktische houding: nuchter, open, geduldig

De speltheorie leert ons iets dat vandaag de dag bijna ouderwets lijkt: geduld. Samenwerking ontstaat niet door haast, maar door voortdurend signalen af te geven. Vertrouwen wordt niet opgebouwd door krantenkoppen, maar door kalme, consistente beslissingen.

En goed beleid is niet het resultaat van kortetermijnemoties, maar van langetermijnoverwegingen. Deze houding is niet spectaculair - maar wel effectief. Je wordt geen betere burger omdat je alles gelooft. Maar omdat je alles onder de loep neemt.

Het persoonlijke kompas: de kwestie van alternatieven

Als je dit artikel zou moeten terugbrengen tot één zin, dan zou het deze zijn:

„Wat zou er gebeurd zijn als we een andere beslissing hadden genomen?“

Deze vraag is een stille maar krachtige vorm van zelfverdediging tegen elke vorm van mentale toe-eigening. Het dwingt je om je manoeuvreerruimte te zien in plaats van verstrikt te raken in de stemming van de dag.

• Het maakt je onafhankelijk.
• Ze maakt het duidelijk.
• En het maakt je veerkrachtig.

Want wie alternatieven kan bedenken, kan niet gemanipuleerd worden.

Strategisch denken als een persoonlijke veilige ruimte

Ook al heeft het feitelijke verloop van de gebeurtenissen sinds 2001 ertoe geleid dat er veel kansen zijn gemist, toch is het niet nodig om hieruit een pessimistische conclusie te trekken. Integendeel: het vermogen om deze structuren te herkennen is een aanwinst voor elk individu. Wie begrijpt hoe wantrouwen werkt, zal niet zo snel in paniek raken. Wie inziet hoe samenwerking werkt, ziet kansen waar anderen alleen frontlinies zien. En wie geleerd heeft om aan alternatieven te denken, behoudt iets wat vandaag de dag zeldzaam is geworden:

innerlijke soevereiniteit.

Dit maakt je niet alleen politiek helderder, maar ook rustiger op persoonlijk vlak. Omdat je je realiseert dat het niet de krantenkoppen zijn die je eigen denken bepalen - maar je eigen vermogen om verbanden te zien. En dat is misschien wel het belangrijkste leereffect van dit hele artikel:

De wereld is complex, maar niet onbegrijpelijk. Je kunt erin doordringen als je de tijd neemt om gestructureerd na te denken. De eerste stap is altijd hetzelfde:

Stel vragen. Onderzoek alternatieven. En stop nooit met zelf nadenken.

Bronnen over speltheorie en geopolitieke ontwikkeling

• Speltheorie: een inleiding (Christian Rieck)
• De 36 strategieën van de crisis - slagen wanneer anderen falen
• Hoe je slimmer bent dan jezelf: Maak van je leven een spel waarin je altijd wint.
• Officiële NAVO-NAVO archiefpagina: Uitbreidingen sinds 1999
• Oprichtingsakte NAVO-Rusland (1997)
• Verslagen van de speciale waarnemingsmissie van de OVSE (2014-2022)
• RAND Corporation - „Rusland overdrijven“ (2019)
• Internationale Crisisgroep - Rapporten over Oost-Europa
• „Europese economische vooruitzichten” - EU-Commissie
• Prof. Dr. Christian Rieck aan de Universiteit van Frankfurt

---

---

Veelgestelde vragen

1. Waarom bekijkt het artikel de jaren sinds 2001 vanuit een speltheoretisch perspectief?
   Omdat de speltheorie een hulpmiddel is dat internationale relaties in structurele termen verklaart - zonder moraliteit en zonder partijbelangen. Het laat zien waarom zelfs goedbedoelde acties onbedoelde gevolgen kunnen hebben en hoe wantrouwen zelfs stabiele systemen in escalatiepaden kan duwen. De periode vanaf 2001 is ideaal omdat dit een historische kans was die toen geleidelijk verloren ging.
2. Gaat dit artikel over het aanwijzen van schuldigen?
   Nee. De essentie van het artikel is juist niet om schuldigen aan te wijzen. De speltheorie analyseert prikkels en structuren, niet goed en kwaad. Het artikel laat zien hoe verschillende actoren rationeel konden handelen - en hoe hun rationele beslissingen desondanks tot negatieve resultaten leidden.
3. Waarom wordt Poetins Bondsdagtoespraak van 2001 gepresenteerd als een belangrijk signaal?
   Omdat het objectief gezien een van de zeldzame gelegenheden was waarbij Rusland expliciet een nauwere samenwerking met Europa aanbood. In speltheoretische termen was dit een signaal van samenwerking dat een alternatieve ontwikkeling mogelijk zou hebben gemaakt. Dat dit signaal niet werd omgezet in een langetermijnstrategie is geen kwestie van schuld, maar van koersbepaling.
4. Is het scenario van „samenwerking met Rusland“ realistisch of slechts wishful thinking?
   Het is realistisch. Het was een gestructureerd alternatief op basis van het bestaande politieke, economische en veiligheidsbeleid op dat moment. Veel diplomaten en economen vonden deze weg plausibel. Het feit dat er niet voor werd gekozen, maakt het niet onrealistisch - gewoon onrealistisch.
5. Waarom heeft Europa geen gebruik gemaakt van het samenwerkingsloket?
   Want voorzichtigheid en eerdere historische ervaringen waren sterker dan vertrouwen. Verschillende EU-lidstaten stonden principieel sceptisch tegenover Rusland. Tegelijkertijd interpreteerde Rusland westerse stappen ook defensief. Deze wederzijdse misinterpretaties creëerden het patroon van een klassiek veiligheidsdilemma.
6. Waarom speelt de uitbreiding van de NAVO naar het oosten zo'n belangrijke rol in deze context?
   Omdat het door beide partijen totaal verschillend werd geïnterpreteerd. In het Westen: als een veiligheidsgarantie. In Rusland: als een strategische omsingeling. Deze dissonantie is een goed voorbeeld van hoe conflicten ontstaan, ook al denken beide partijen dat ze defensief handelen.
7. Is de oorlog van 2022 „onvermijdelijk“ in dit model?
   Nee - het is niet onvermijdelijk, maar het kan structureel worden verklaard. De speltheorie laat het zien: Als een pad van wantrouwen lang genoeg voortduurt en nieuwe signalen het wantrouwen blijven bevestigen, neemt de kans op een conflict dramatisch toe. Oorlog is daarom geen „plotselinge gebeurtenis“, maar het eindpunt van een gebrekkige structuur die gedurende tientallen jaren is gegroeid.
8. Waarom zou samenwerking economisch zo veranderd zijn?
   Want energie is de centrale inputfactor voor industriële waardecreatie. Stabiele, gunstige energieprijzen zouden industriële banen veilig hebben gesteld,
   toeleveringsketens gestabiliseerd en Europese bedrijven versterkt in de wereldwijde concurrentie. Hoge energieprijzen verzwakken daarentegen automatisch elke regio die afhankelijk is van de industrie.
9. Heeft Europa echt zijn kans verspeeld om een derde machtspool te worden?
   Ja - structureel. In 2001-2010 had Europa een unieke combinatie van een sterke industrie, stabiele samenlevingen, veilige energievoorziening en geopolitieke rust. Met het verlies van goedkope energie en het verlies van industriële kernenergie is Europa nu meer een reactor dan een schepper. Dit is geen politieke mening, maar een observatie gebaseerd op speltheorie.
10. Betekent dit dat samenwerking met Rusland noodzakelijkerwijs beter zou zijn geweest?
    Niet per se „beter“, maar strategisch stabieler. Samenwerking zou minder potentieel hebben gehad voor escalatie en zou structuurversterkende effecten hebben gegenereerd. Dit betekent niet dat alles soepel zou zijn verlopen - maar de beslisboom laat duidelijk zien dat de risico's kleiner en de kansen groter zouden zijn geweest.
11. Waarom vergelijkt het artikel geen morele aspecten?
    Want hoewel moraliteit politiek relevant is, is het van weinig nut voor structureel begrip. Speltheorie is gebaseerd op de vraag: „Hoe reageren acteurs op de beslissingen van anderen?“ Moraliteit is secundair. Prikkels, verwachtingen en interpretaties zijn primair.
12. Wat betekent „spiraal van wantrouwen“ in deze context?
    Er ontstaat een spiraal van wantrouwen wanneer twee partijen zich defensief opstellen en deze verdediging door de andere partij als agressie wordt gezien. Dit leidt tot tegenmaatregelen, die op hun beurt een bedreiging vormen. De spiraal versterkt zichzelf, zelfs zonder vijandige bedoelingen.
13. Kan een systeem uit een spiraal van wantrouwen komen?
    Ja, in theorie - maar in de praktijk is het extreem moeilijk. Zodra beide partijen geloven dat de ander niet zal meewerken, ontstaat er een stabiel maar slecht evenwicht. Om dit te doorbreken zijn meestal buitengewone signalen of politieke omwentelingen nodig.
14. Waarom speelt het energiebeleid zo'n centrale rol in dit model?
    Want energie is niet alleen een economische factor, maar ook een machtsfactor. Het bepaalt of een continent onafhankelijk kan handelen of afhankelijk is van externe aanvoer. Wie zijn energieprijzen vermenigvuldigt, verzwakt zichzelf automatisch op alle niveaus.
15. Heeft het artikel iets tegen de VS, Rusland of China?
    Nee - helemaal niet. Het artikel evalueert geen staten, maar beschrijft de structuur van een spel. Europa zou een sterkere, onafhankelijkere positie ten opzichte van beide grootmachten hebben gehad door samenwerking met Rusland. Dit is een analytische verklaring, geen kritiek op andere landen.
16. Wat betekent „Nash-evenwicht van ontkoppeling“?
    Een Nash-evenwicht is een toestand waarin geen van de spelers beter af is als gevolg van een eenzijdige verandering in hun gedrag. In de huidige relatie tussen Europa en Rusland betekent dit dat beide partijen niet langer samenwerking verwachten. Beide partijen handelen dienovereenkomstig. Geen van beide spelers verbetert zijn situatie door alleen zijn gedrag te veranderen. Dit betekent dat het systeem stabiel blijft - maar op een slecht niveau.
17. Waarom speelt mediagedrag een ondergeschikte rol in de analyse?
    Want media zijn geen oorzaak, maar een versterker. Ze vormen percepties en stellen prioriteiten. Een klimaat van constante verontwaardiging vermindert de ruimte voor langetermijnanalyses. Het artikel stipt dit aan als een achtergrondfactor - zonder er het hoofdonderwerp van te maken.
18. Wat kan het individu leren van deze analyse?
    Dit betekent vooral geen overhaast standpunt innemen, alternatieve scenario's doordenken, structurele verbanden herkennen en niet alleen morele maar ook strategische vragen stellen. Wie zo denkt, begrijpt politiek op een dieper niveau.
19. Betekent strategisch denken automatisch regeringsnabijheid of militarisme?
    Nee. Strategie is geen militarisme, maar een langetermijnaanpak. Ze vraagt: „Welke gevolgen heeft een beslissing over tien jaar?“ Deze vraag is vooral cruciaal in civiele samenlevingen - en is vandaag de dag bijna verloren gegaan.
20. Waarom eindigt het artikel met een positieve boodschap?
    Want duidelijkheid mag je nooit verlammen. Wie alternatieven herkent en verbanden begrijpt, wint aan innerlijke soevereiniteit. Je hoeft de wereld niet te verbloemen, maar je kunt er wel over nadenken. En dat is precies waar de kans ligt om rustiger en met meer vooruitziende blik te handelen, zowel persoonlijk als maatschappelijk.

---

---